Zespół badawczy na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy Piaseczno wykonywał badania architektoniczne i analizę historyczną budynku, które odkrywają zaskakujące fakty dotyczące tego zabytkowego obiektu.
Przez kilka tygodni w 2018 roku, na zlecenie Burmistrza Miasta i Gminy Piaseczno trwały w Piasecznie badania prowadzone przez zespół dr inż. arch. Marka Barańskiego z firmy Polscy Konserwatorzy Zabytków Barański i Wspólnicy sp.k. Badaniami został objęty dworek zwany tradycyjnie „Poniatówką”, stojący w Parku Książąt Mazowieckich. Celem tych badań było ustalenie daty wybudowania „Poniatówki”, co pozwoliłoby ustalić jego przeszłość historyczną. Badania w tym budynku zostały wykonane po raz pierwszy w jego historii, od lat historycy dywagowali nad datą powstania dworku, domysły, kto i kiedy budował, nie miały końca. Jedni twierdzili, że budynek ma najwyżej nieco ponad sto lat, inni uważali, że może być dużo starszy. Badania położą, jak sądzę, kres przypuszczeniom. To, co zostało ustalone przez wnikliwe ekspertyzy naukowców, daje nam powód do zadowolenia
i dumy, bo można powiedzieć – mamy w Piasecznie zabytek wysokiej rangi. Warto przypomnieć, że dworek „Poniatówka” jest objęty ochroną konserwatorską i wpisany do rejestru zabytków w 1981 roku.
Ekspertyzy
We wszystkich pomieszczeniach dworku zostały przeprowadzone badania dotyczące osadzenia i datowania drzwi i okien. Zrobiono odkrywki w murach, aby można było określić, czy osadzenia drzwi i okien są wtórne, czy pierwotne. Odsłonięto nadproża i węgarki. W piwnicy, która jest wyjątkowo interesująca archeologicznie, posiadając łukowe nadproża i beczkowe sklepienia, poczyniono analizę wielkości cegieł, ścian i układu pomieszczeń. Zbadano także stan elewacji budynku pod kątem przekształceń otworów okiennych
i drzwiowych oraz czasu, w którym były czynione zdobienia murów. Sprawne oko architekta dostrzegło ciekawy, asymetryczny układ elewacji wschodniej dworku, co zasugerowało dalsze badania i skłoniło do wysnucia wniosku, że dach po stronie prawej został podniesiony w czasie przebudowy budynku w latach 1890–1891 przez hr. Cecylię Plater-Zyberk. Adoptowano wówczas budynek na potrzeby jej szkoły i powiększono pokój od strony północnej. Zainteresowano się też architekturą ganków i ich zdobieniami.
Badano warstwy tynku, aby można było określić kolorystykę elewacji w różnych okresach. W krakowskim laboratorium dr. Pawła Karaszkiewicza dokonano analizy próbek zapraw murarskich, co pozwoliło wysnuć wniosek, że spoiwo użyte do budowy piwnic jest starsze niż to, którego użyto do budowy ścian piętra i parteru, czyli że piwnica była budowana dużo wcześniej niż pozostała część budynku.
Istotne też było zmierzenie cegieł i obserwacja ich stanu pod kątem tego, czy były użyte nowe, czy z rozbiórki dawnej budowli.
Zbadano także wiele detali, aby określić ich pochodzenie i wiek, takich jak obramowania okienne, cokół itd. Dokonana ekspertyza wskazuje, że znany nam budynek „Poniatówki” był kilka razy przebudowywany. Zachowane najstarsze pomieszczenia, piwnica i część ścian parteru, pochodzą z około 1740 roku. Niektóre cegły do budowy ścian zostały użyte wtórnie i pochodzą z budowli z czasów Jagiellonów, to znaczy z wieku XVI.
Malowidła na ścianach i barokowe drzwi
Całkowitym zaskoczeniem dla badaczy tego niezwykłego budynku stały się malowidła ścienne odkryte w prawie każdym pomieszczeniu dworku. W ekspertyzie czytamy: „Jest to zespół bardzo interesujących dekoracji, których klasa będzie mogła być określona po odsłonięciu większej partii ścian. Te przypadkowe odkrycia wykazały, że zachowane malarstwo występuje w większości pomieszczeń. Jest ono zachowane na dosyć dużych powierzchniach”. Co ciekawe, malowidła występują zarówno w pomieszczaniach prywatnych, jak i reprezentacyjnych, co z kolei sugeruje, że mieszkała tu rodzina/osoba o wysokim statusie społecznym i finansowym. Są to dekoracje z „epoki stanisławowskiej”, malowane więc za czasów panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, i można przypuszczać, że są z lat 80. XVIII wieku. W tym czasie starostą piaseczyńskim był Franciszek Ryx – kamerdyner, przyjaciel, bliski współpracownik króla, trzymający kontrolę nad szkatułą królewską, dzierżący władzę nad teatrami warszawskimi i w związku z tymi funkcjami mający bezpośredni kontakt z artystami o najwyższej światowej renomie, a przebywającymi wówczas na dworze królewskim. I tylko on mógł sobie pozwolić na tak drogą dekorację dworku.
Następną ciekawostką są doskonale zachowane barokowe drzwi z oryginalnymi szyldami, zamkami i zawiasami. Niestety nie zachowała się w „Poniatówce” z czasów Franciszka Ryxa stolarka okienna, którą najprawdopodobniej wymieniono w 1891 roku. Dworek Ryxa na zewnątrz nie posiadał zbyt dużo elementów dekoracyjnych, zachowały się: gzyms w zachodniej elewacji i na szczycie facjatki ceramiczna dekoracja w kształcie czterolistnej rozety, a także obramowania okien i kilka innych detali.
No to w końcu – z którego roku jest ten dworek?
Wnikliwa analiza, o której pisałam powyżej, a także szczegółowa analiza map i planów dotyczących parku oraz źródeł pisanych, szczególnie tych dostępnych z wieku XVIII, nasunęła przypuszczenie, że piwnice i ściany parteru przy wyjściu z piwnic pochodzą z Domu Starosty stojącego tu za czasów saskich, jeszcze przed wybudowaniem pałacu królewskiego, czyli być może w czasie, gdy starostą piaseczyńskim był Aleksander Sułkowski. Gdy prace były na tym etapie, nagle okazało się, że posiadamy – za sprawą dwóch dociekliwych mieszkańców miasta, będących członkami Piaseczyńskiego Klubu Poszukiwaczy Historii – projekt Domu Starosty sprowadzony z archiwów drezdeńskich do piaseczyńskiego muzeum. Ten projekt upewnił dr. Barańskiego, że parametry fundamentów, obrys budynku, wygląd piwnic, usytuowanie budynku na planach są zgodne z dzisiejszym budynkiem. Te odkrycia potwierdzają również lustracje z 1765 i 1774 roku. Rzecz się miała, jak można przypuszczać, następująco: Dom Starosty został przebudowany około 1780 roku przez właściciela, którym był wtedy Franciszek Ryx.
Wnioski historyczne autorów badań dr. Marka Barańskiego i architekta Pawła Kinsnera są następujące:
1. Dom Starosty wybudowano około 1740 roku, został wykonany w murze pruskim.
2. Dworek Ryxa powstał około 1780 roku, przebudowany przez Ryxa na wcześniejszych piwnicach Domu Starosty.
3. Przebudowa dworku Ryxa została dokonana przez hr. Cecylię Plater-Zyberk w latach 1890–1891, podniesiono wówczas dach.
4. Przeróbki dworku zostały dokonane po pierwszej wojnie i później – m.in. izolacja przeciwwilgociowa w pomieszczeniach.
Wnioski
Zanim powstał pałac królewski w Piasecznie, starosta piaseczyński Aleksander Sułkowski planując założenie zespołu parkowo-pałacowego włącznie z przebudową kościoła w Piasecznie, zapewne często zatrzymywał się w mieście. Prawdopodobnie jego siedzibą mógł być dom nazywany Domem Starosty. Trudno dziś powiedzieć, czy wybudował go sam Sułkowski, dokonujący równocześnie około roku 1736 przebudowy piaseczyńskiego kościoła, czy zastał on tu budynek, który stanowił wraz z folwarkiem siedzibę piaseczyńskiego starostwa. W 1738 roku Sułkowski traci stanowisko i względy Augusta III.
W kilka lat potem zostaje wybudowany pałac królewski, który za czasów Stanisława Augusta zostaje w 1774 roku sprzedany posłowi kurlandzkiemu. Zanim to nastąpiło, starostwo piaseczyńskie dostaje Franciszek Ryx, faworyt królewski. Wchodzi w posiadanie wsi Chyliczki wraz z Domem Starosty i młynem. Dobra te przynoszą mu wkrótce spore dochody. Ryx postanawia przebudować istniejący Dom Starosty. Mając znakomite koneksje, pieniądze i kontakt z artystami o europejskiej sławie, buduje dworek o wysmakowanym wyglądzie wnętrz, o czym świadczą malowidła na ścianach. Franciszek ożeniony z Ludwiką z Melinów traktuje być może piaseczyński folwark jako siedzibę okazjonalną. Zapewne Ludwika była związana, bardziej niż mąż, emocjonalnie z Piasecznem, w swoim testamencie zapisała część swojego majątku na budowę plebanii i remont kościoła w Piasecznie, tym zajmie się jej brat, proboszcz piaseczyński Franciszek Melina, już po jej śmierci.
W 1792 roku Ryx przystępuje do Targowicy – paradoksalnie może to uratowało dworek przed zniszczeniem w czasie insurekcji kościuszkowskiej, kiedy płonęły pałac, plebania, budynki w mieście. Franciszek umiera w 1799 roku, schedę po nim bierze synowiec Franciszek zwany majorem, domniemany syn Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ryxowie w tych czasach posiadali wiele majątków. Do nich należał majątek prażmowski, na początku XIX wieku dokupują Pilaszków. Na początku wieku, bo w 1801 roku, przychodzi na świat syn Franciszka majora – Stanisław. W aktach piaseczyńskiego kościoła odnalazłam świadectwo ślubu Stanisława Wincentego Ryxa i Anny Elżbiety Szylling podpisane przez Franciszka Ryxa majora i jego żonę, jako świadków uroczystości w Chyliczkach. Powiem szczerze, że te podpisy wzruszyły mnie. Jeszcze bardziej to, że od 1824 roku rodzą się co roku kolejne dzieci Stanisława i Anny Ryxów o imionach: Bronisława Filipina, Tekla Serafina Cherubina, Franciszek Władysław, Stanisław Antoni, Kazimierz Aleksander – akta urodzenia dzieci są w parafii św. Anny w Piasecznie. Czy Ryxowie mieszkają w „Poniatówce”? Najprawdopodobniej tak. Stanisław walczy w powstaniu listopadowym, wkrótce Ryxowie tracą majątek Chyliczki, zlicytowany w listopadzie 1840 roku. Tak w wielkim skrócie wygląda czas Ryxów w Piasecznie. Badania naukowe potwierdziły wielką, zabytkową wartość dworku „Poniatówka”, ale też wskazały, że potrzebne są dalsze prace badawcze i konserwatorskie. Można ogłosić – mamy w Piasecznie zabytek o ogromnej wartości z XVIII wieku z unikatowymi malowidłami na ścianach.
Małgorzata Szturomska
(na podstawie opracowania badań dr inż. arch. Marka Barańskiego i mgr inż. arch. Pawła Kinsnera, 31 maja 2018 roku)
