Wnioski z publikacji naukowych i badań architektonicznych dotyczących zabytkowego budynku, w którym powstaje właśnie nowe Muzeum Piaseczna.
Przebudowa Starej Plebanii stojącej tuż obok kościoła św. Anny w Piasecznie dała możliwość badań naukowych dotyczących murów zabytku, a przede wszystkim niezwykle interesujących piwnic, położonych pod częścią budynku od strony północno-wschodniej. Dziś te piwnice są już odrestaurowane, zabezpieczone dla zwiedzających i z chwilą oddania budynku do użytku staną się zapewne atrakcją dla gości muzeum. Praca przy odbudowie piwnic była długa i mozolna, gdyż – według wskazań konserwatora zabytków i architektów projektujących wnętrze na potrzeby muzeum – dla bezpieczeństwa całej konstrukcji obiektu należało stare piwnice pogłębić o metr. Grunt pod plebanią to zbita glina, a wąskie przejścia i wyjścia z piwnic nie ułatwiały pracy. Dziś, po ukończeniu prac, mamy to, co było marzeniem tych, którzy zobaczyli te piwnice w chwili przystąpienia do przebudowy. Mamy w Piasecznie przykład pomieszczeń piwnicznych, które zbudowane są po części z cegieł z XVIII wieku.
Początek
Gdy rozpoczęły się prace remontowe przy Starej Plebanii, po zdjęciu dachu i odsłonięciu ścian odnaleziono zdumiewającą ilość cegieł z przeróżnymi sygnaturami, czyli pieczęciami cegielni. W tej ciekawej mieszaninie materiału ceramicznego były też cegły z zaskakującym oznaczeniem w kształcie węża lub litery „S”. Oczywiście pierwsze przypuszczenie było takie, że cegły te pochodzą z XVIII wieku z pałacu Augusta III zniszczonego w tym samym roku, co drewniany budynek plebanii i ratusza. Na stronie internetowej archidiecezji warszawskiej czytamy: „W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. przez dwa miesiące kwaterowało w kościele wojsko. Rosjanie zdewastowali jego wnętrze i spalili plebanię. Prawdopodobnie wówczas zniszczone zostały dwa ołtarze: św. Kryspina i Kryspiniana (patronów szewców) oraz Ukrzyżowanego Pana Jezusa. Nie wymieniają już ich XIX-wieczne inwentarze kościelne. Zastąpiono je przywiezionym z Warszawy w 1820 r.oku ołtarzem
św. Augustyna oraz ołtarzem św. Aniołów Stróżów” (źródło: https://archwwa.pl/parafie/piaseczno-sw-anny/). Prusacy, którzy na mocy postanowień rozbiorowych w 1795 r. wzięli w posiadanie Piaseczno i Chyliczki, pozwalali na dalsze niszczenie tego, co jeszcze zostało z pałacu i saskiego ogrodu. Czyżby cegły z pałacu były użyte do budowy nowej plebanii? W którym roku ją budowano?
Historia piaseczyńskich plebanii
Plan Piaseczna z 1780 r. – czyli „Mapa geometryczna miasta Piaseczno”, sporządzona przez geometrę przsięgłego Antoniego Bojanowicza, na której jest pałac saski, Dom Starosty i kościół – pokazuje budynki wokół kościoła, ale nie ma pewności co do tego, jakie funkcje pełniły. W opisach historycznych czytamy o kilku budynkach ważnych dla miasta, stojących tuż przy kościele: szkole, szpitalu, domu wójta. W opracowaniu Józefa Łukaszewicza pt. „Krótki opis historyczny kościołów parafialnych” (1863) jest informacja o tym, że w 1603 roku parafię piaseczyńską wizytował sławny Wawrzyniec Goślicki, biskup poznański, od którego mamy taki przekaz: „Kościół w Piasecznie jest cały murowany… lecz niedobrze pokryty i dlatego kościół rujnuje się nie pomału. Zawiera w sobie trzy ołtarze”. Po wizycie Goślickiego kościół ten naprawiono i w miejsce zniszczonego dawnego wielkiego ołtarza umieszczono w nim nowy wielki ołtarz, który biskup poznański Maciej Łubieński konsekrował dnia 23 stycznia 1630 r. W tym samym dniu poświęcił Łubieński w Piasecznie wielki dzwon pod nazwą św. Stanisława biskupa i męczennika.
Wracając do roku 1603 – uposażeniem kościoła był folwark, nazwany Zastawie, i dziesięciny z Piaseczna, ze wsi Łbiska, Dąbrówka i Nowa Wola. Folwark kościelny składał się
z dwóch łanów roli, łąk i miał „bardzo wielką robociznę”, możliwe, że na tym folwarku była też plebania. Dalej w lustracji możemy przeczytać o budynkach wokół kościoła: „W czasie wizyty Goślickiego w roku 1603 dom szkolny zawierał w sobie dwie izby, jedną przeznaczoną na szkołę, w drugiej mieszkał rektor. Dochód tego był taki: pobierał dziesięcinę z ról szlachty zagrodowej w Skolimowie, dziesięcinę od młynarza w Piasecznie i dziesięcinę z Jastrzębia od wójtów (de agris advocatorum). Nadto proboszcz dawał mu
z swoich dochodów 16 ówczesnych złotych według dawnego zwyczaju”. W dwadzieścia kilka lat później, to jest w roku 1630 podczas wizyty Łubieńskiego szkoła była zaniedbana, dom szkolny bez dachu, nie było rektora. Podczas wizyty Goślickiego w roku 1603 w Piasecznie znajdował się też szpital „świeżo wystawiony w miejsce spalonego”. Uposażenie jego było bardzo szczupłe, posiadał bowiem tylko dwa ogrody i pusty plac w mieście. Ubodzy mieli w nim przytułek i utrzymywali się z jałmużny. W XVII wieku uposażył ten szpital Raciborski. Tyle na temat budynków wokół kościoła w XVI i XVII wieku.
W wieku XVIII za panowania Augusta III Piaseczno rozkwita, w 1736 r. kościół zostaje przebudowany, wnętrzu nadany jest charakter późnobarokowy. Starosta piaseczyński Aleksander Sułkowski zatrudnia architektów z królewskiej pracowni Pöppelmannów. Wówczas budowany jest też pałac myśliwski. Źródła historyczne nie wspominają plebanii.
Rodzina Ryxów, czasy stanisławowskie
W 1774 r. starostwo piaseczyńskie otrzymuje Franciszek Ryx, kamerdyner króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ryx, mający pieczę nad szkatułą królewską, zarządzający teatrami warszawskimi i sceną narodową, świetny gospodarz, inwestuje w dobra, które posiada w ziemi piaseczyńskiej. Ważną postacią dla historii tego okresu jest żona kamerdynera Ryxa, Ludwika z Melinów Ryx. Starościna dba o społeczność, którą przyszło jej rządzić. Świadczą o tym przekazy w postaci dziękczynnych tablic w kościołach w Jazgarzewie i Piasecznie. Być może była inspiratorką budowy Domu Starosty, nazywanego dziś „Poniatówką”, stojącego wówczas w majątku w Chyliczkach, na zasadzie: Ty sobie, Franciszku, siedź z królem w Łazienkach i jedz te obiady czwartkowe, a ja posiedzę w urokliwym Piasecznie, obok pałacu, tylko mi daj majstrów do przebudowy Domu Starosty… Czy tak było? Może kiedyś, w korespondencji z tego okresu, wyjaśnią się tajemnice, na razie pozostajemy z przypuszczeniami. Budowę Domu Starosty dr Marek Barański datuje na rok około 1780.
Według lustracji z 1789 r. własność kościelna składała się w Piasecznie z kościoła murowanego, plebanii drewnianej i folwarku. Proboszczem w Piasecznie został brat Ludwiki, ks. Franciszek Meline (vel Melino, Melina). I tu mamy dwie daty sugerujące objęcie przez niego probostwa – 1790 i 1803 rok. Skłaniano się bardziej do tej drugiej daty, ale nie pasuje ona zupełnie do układanki, bo jeśli Ludwika planowała renowację kościoła, to ważna dla niej była osoba proboszcza. Zapewne opiekował się siostrą, był jej towarzyszem w tym strasznym dla umierającej ojczyzny czasie. Ludwika zmarła 15 marca 1794 r. w wieku 51 lat. Umarła tuż przed powstaniem kościuszkowskim, ale po przystąpieniu latem 1792 r. króla i Ryxa do konfederacji targowickiej i po nieszczęsnym sejmie grodzieńskim, który to sejm ratyfikował w październiku 1793 r. II rozbiór Polski. Ludwika Ryx w tych okolicznościach pisze testament. Czy wie, że jest śmiertelnie chora, czy też obawia się gwałtownej śmierci od przeciwników swojego męża – tego nie wiemy. W testamencie przeznacza ponoć znaczną sumę na remont kościoła świętej Anny w Piasecznie. Latem 1794 r. płonie pałac królewski, a także ratusz i plebania w Piasecznie. Obiekty te zostały podpalone przez Rosjan w odwecie za straty w bitwie pod Gołkowem. Rok 1795 to III rozbiór Polski i początki panowanie Prus na ziemi piaseczyńskiej. Franciszek Ryx umiera 16 września 1799 r. Testament, który pozostawia, ustanawia spadkobierców: Franciszka synowca, ks. Franciszka Meline brata żony i dwie siostry żony. Czy taki zapis dla brata Ludwiki sugerował sumę na odbudowę plebanii w Piasecznie? Około roku 1800 ks. Franciszek Meline, przy udziale architekta Giuseppe Borettiego i budowniczego Schwarze, przeprowadza remont kościoła i być może też przy udziale ww. mistrzów buduje plebanię, która przetrwała do naszych czasów. Widzimy ją na rysunku Kazimierza Stronczyńskiego z 1844 lub 1846 r. W czasach powstania styczniowego 1863 r. plebania była ośrodkiem walki powstańczej pod kierownictwem ks. Ludwika Czajewicza, powstańczego naczelnika Piaseczna.
Między rokiem 1899 a 1902 prasa donosi, że ks. Jerzy Matulewicz zbiera pieniądze na remont kościoła. Remont dochodzi do skutku, gdyż publiczność warszawska kolejką wąskotorową dojeżdża do Piaseczna, bierze udział w mszach świętych i szczodrze wspiera remont piaseczyńskich zabytków. W roku 1914 Piaseczno zostało spalone, a kościół oraz jego otoczenie bardzo ucierpiało.
Badania architektoniczne
Czas na przeanalizowanie wyników naukowych badań architektonicznych zleconych przez Centrum Kultury w Piasecznie. Wykonanie: dr inż. arch. Marek Barański oraz mgr inż. arch. Paweł Kinsner, ze spółki Polscy Konserwatorzy Zabytków Barański i Wspólnicy Sp.k.
Podstawę do badań architektonicznych dały dwie postawione tezy dotyczące odkrytych w czasie przebudowy cegieł, ale też ciekawe przemiany sklepienia nad piwnicą, które mogło sugerować, że piwnica jest starsza od nadbudowy i może pochodzić z wieków wcześniejszych. W tym przypadku pomogło odsłonięcie fundamentów. Analiza całości, czyli fundamentów i stropu, jasno wykazała, że brak jest podstaw, aby sądzić, że piwnica była powiązana z jakąkolwiek wcześniejszą budowlą. O cegłach w opracowanym badaniu czytamy: „Cegły pochodzące z rozbiórki zostały pogrupowane według wielkości i oznaczono je literami A, B, C itd. Wybrano cegły całe i generalnie pozbawione przywartej zaprawy. Materiał ten porównano z zachowanymi konstrukcjami murowymi ścian, piwnic i sklepień nad piwnicami, gdzie dla wybranych lokalizacji oznaczonych cyfrowo dokonano pomiaru charakterystycznych cegieł.
W trakcie obecnych prac badawczych udało się uchwycić wymiar szerokości cegły sklepienia”. Przeprowadzono też analizę tynku. Dalej na temat cegieł czytamy to, co nas najbardziej interesowało: „Wymiary uśrednione 27,5-28 cm x 14-15 cm x 6-6,5 cm. Prawdopodobne datowanie cegły koniec XVIII wieku. Niewykluczone, że tego rodzaju cegły mogą pochodzić z rozbiórki spalonego w czasie powstania kościuszkowskiego pałacu saskiego w Piasecznie”. Takie wnioski dały też porównawcze pomiary cegieł z Wilanowa
i Raszyna, wybudowanych przez Zuga około 1790 r. Cegły z charakterystycznym „S” archeolodzy określili jako materiał ceramiczny z początku XIX wieku. Cegły z Gołkowa i inne cegły maszynowe sugerowały przebudowy w wieku XX. Znaleziono też ciekawe płytki podłogowe ze znanej cegielni Granzowa w Kawęczynie. Cegielnia ta produkowała cegły bardzo wysokiej jakości, w tym specjalistyczną galanterię, taką jak podłogowe płytki klinkierowe.
Badacze zauważyli również ciekawe przemiany/przebudowywania stropu nad piwnicą
i po wnikliwych badaniach okazało się, że: „Pierwotnie wykonane zostały piwnice, które miały prawdopodobnie drewniane stropy, oparte na ścianach poprzecznych piwnic. Rozwiązanie to nie było najszczęśliwsze, ze względu na pojawiające się zawilgocenie w piwnicach, których nie można było wystarczająco wentylować okienkami umieszczonymi w każdym pomieszczeniu. By poprawić sytuację w budynku, zdecydowano się wykonać szczelne murowane sklepienie”.
Bardzo ciekawym odkryciem było odnalezienie zamurowanych w murze drzwi z oryginalnymi okuciami kowalskimi. Takie same okucia drzwi odkryto też w Domu Starosty („Poniatówka”). Interesujące są też drzwi i futryna szafy wnękowej, z ciekawą snycerką w formie roślinnej.
Wniosek końcowy
W świetle przeprowadzonych analiz potwierdzono, że budynek Starej Plebanii był budowany około 1800 roku, wówczas posiadał okna od strony południowej (od dziedzińca kościoła) i okiennice zewnętrzne. Później powstały boniowania. Istotną kwestią jest sprawa ganku od strony wschodniej, który pierwotnie był drewniany, a murowany powstał po II wojnie światowej. W zaleceniach konserwatorskich ganek ma być odtworzony. Co do stolarki okiennej i drzwiowej czytamy: „W budynku zachowały się przykłady historycznej stolarki drzwiowej i okiennej, w tym oryginalne drzwi z fazy budowy plebanii”. Sprawę fundatorów plebanii powinny wyjaśnić dwa obrazy wspominane w publikacji Stanisława Hermanowicza, podarowane przez synowca Franciszka Ryxa, uważanego też za naturalnego syna Stanisława Augusta Poniatowskiego (wychowanka Ludwiki i Franciszka Ryxów), i jego żonę, także Ludwikę. Daru obrazów dokonano dnia 2 lutego 1829 r. dla piaseczyńskiej plebanii. Są to portrety starościny Ludwiki Ryx i jej brata Franciszka Meline jako fundatorów plebanii.
autor: Małgorzata Szturomska
Artykuł został opublikowany również w Gazecie Piaseczyńskiej 2/2020.
